Niniejszy artykuł powstał na podstawie materiałów ze szkolenia, w którym uczestniczyła pani Katarzyna Dral: „Happy Schools: Positive Education for Well-Being and Life-Skills Development” w ramach projektu „Żeby znowu chcieć - w poszukiwaniu motywacji i radości z nauczania” o numerze 2019-1-PL01-KA101-064598 zrealizowanego w III Liceum Ogólnokształcącym w Białymstoku w ramach projektu Międzynarodowa mobilność kadry edukacji szkolnej realizowanego ze środków PO WER na zasadach Programu Erasmus+sektor Edukacja szkolna oraz szkolenia e-learningowego, prowadzonego przez panią Katarzynę Dral oraz panią Justynę Madeję- metodyka w MODM w Białymstoku.

Artykuł przedstawia główne założenia pozytywnej edukacji w szkole oraz podaje przykłady dobrych praktyk, do wykorzystania w codziennej pracy w szkole i klasie.

Zacznijmy od prostego pytania- czy dobrego samopoczucia należy uczyć w szkole? Częstość występowania depresji wśród młodych ludzi jest szokująco wysoka na całym świecie. Niepokojącym faktem jest to, że rosnący procent młodzieży doświadcza epizodu depresji w trakcie edukacji w szkole. Według niektórych szacunków depresja jest około dziesięciokrotnie częstsza niż 50 lat temu (Wickramaratne i in., 1989). Ponadto kilka badań sugeruje, że wiek pierwszego zachorowania zmniejszył się od wieku dorosłego do okresu dojrzewania (Weissman, 1987; Lewinsohn i wsp., 1993). Chociaż badacze dyskutują, czy wyniki te odzwierciedlają wzrost częstości występowania depresji, wzrost świadomości depresji lub problemy metodologiczne, praktycznie wszyscy badacze są przerażeni tym, jak duże jest zjawisko depresji i -w większości przypadków- nie jest ona leczona (Twenge i Nolen-Hoeksema, 2002; Costello i in., 2006).

Szczególnie dzisiaj, kiedy z jednej strony mamy do czynienia z młodzieżą, która wraca do szkół po dwóch latach nauczania zdalnego, a z drugiej doświadcza wojny blisko naszych granic, potrzeba skupienia się na trosce o dobrostan i dobre samopoczucie zarówno uczniów, jak i nasze własne- nauczycieli i pedagogów, staje się tak ważna, jak nigdy dotąd.

W dalszej części artykułu przedstawiona zostanie definicja pozytywnej psychologii, pojęcie szczęścia w jej ujęciu, a następnie przykłady praktycznego zastosowania edukacji pozytywnej.

Psychologia pozytywna skupia się na pozytywnych wydarzeniach i wpływach w życiu, w tym na:

• Pozytywnych doświadczeniach (takie jak szczęście, radość, inspiracja i miłość).
• Pozytywnych stanach i cechach (takie jak wdzięczność, odporność i współczucie).
• Pozytywnych instytucjach (stosowanie pozytywnych zasad w całych organizacjach i instytucjach).

Martin Seligman, znany pionier psychologii pozytywnej, wyjaśnia, że szczęście nie zawsze zależy od naszego statusu społecznego, religii czy fizycznego piękna. Szczęście jest w rzeczywistości wyjątkową kombinacją tego, co nazywał “mocnymi stronami”, takimi jak poczucie człowieczeństwa, wstrzemięźliwość, wytrwałość i umiejętność prowadzenia pełnego sensu życia. Psycholodzy, tacy jak Seligman, Ed Diener i Mihaly Csiskzenmihalyi, zanurzają się w badaniu pozytywnych emocji z rygorystycznej perspektywy naukowej. Chcą się dowiedzieć, jakie procesy i sytuacje mogą najbardziej wpłynąć na nasze zdrowie, wydajność i ogólne zadowolenie z życia. 

Model Autentycznego Szczęścia

W omawianym modelu szczęście jest traktowane jako efekt uboczny określonego sposobu funkcjonowania. To wypadkowa stylu życia, który w wersji optymalnej powinien uwzględniać doświadczanie pozytywnych emocji, zaangażowania oraz poczucia sensu. Zatem – po pierwsze powinno być to życie przyjemne, po drugie – zaangażowane i po trzecie – sensowne. Te trzy ścieżki mają doprowadzić nas do szczęścia.

1. Życie przyjemne

To najbardziej oczywista ze ścieżek do podniesienia samopoczucia. Szczęście przez wielu utożsamiane jest z przyjemnością i nie zabrakło jej również w modelu Seligmana. Interesujące jest jednak w tym ujęciu to, że w kontekście przyjemności uwzględnia ono nie tylko aktywne poszukiwanie pozytywnych emocji w teraźniejszości, ale także w przeszłości i przyszłości.

Jak zatem odczuwać zadowolenie z przeszłości, kiedy nie dostrzega się ku temu powodów? Seligman nie oferuje magicznych metod na zmianę przeszłości czy usunięcie niechcianych wspomnień. Proponuje jednak, aby spróbować spojrzeć na swoją przeszłość z innej perspektywy i postarać się – nie negując negatywnych wydarzeń – dostrzec również pozytywne wątki w swojej historii życia. Słowem: chodzi o to, by nie generalizować złych doświadczeń na swoją całą przeszłość. Niedostrzeganie dobrych wydarzeń i skupianie się wyłącznie na złych znacząco przyczynia się do obniżenia poczucia szczęścia.   Seligman radzi, wobec tego, aby podjąć próbę wypracowania w sobie wdzięczności za dobre aspekty swojego życia.

Optymizm – zalecenia

Metoda zwiększania optymizmu i nadziei proponowana przez Seligmana polega na rozpoznawaniu i kwestionowaniu pesymistycznych myśli. W uproszczeniu chodzi o to, żeby spojrzeć na katastroficzne przekonania z dystansem i rzeczowo przeanalizować dowody, na których opieramy swój osąd. Jak radzi Seligman, te niekorzystne przekonania należy traktować jak rywala, którego celem jest uprzykrzenie nam życia. Należy podjąć z nim walkę na argumenty i ostatecznie wyprowadzić go z błędu.

W dyskusji z przekonaniami można się posłużyć modelem TPSKA, gdzie:

• T – oznacza trudność, czyli jakiś frapujący problem czy wydarzenie, które nas martwi;
• P – przekonanie wywołane przez trudność, czyli myśli, które pojawiają się w głowie w obliczu tego problemu;
• S – skutki przekonania, czyli nastrój i zachowanie wywołane przez przekonanie;
• K – kwestionowanie, czyli krytyczna analiza przekonań pod kątem ich słuszności, a zatem rozważenie: Dlaczego tak myślę? Na jakich dowodach opieram swoje przekonanie? Czy to są fakty? Czy taka jest prawda? Czy można tę sytuację zinterpretować inaczej?
• A – aktywizacja, czyli przypływ energii do alternatywnego postępowania w obliczu trudności, który pojawia się po zakwestionowaniu przekonania – nabranie dystansu do sytuacji.

2. Życie zaangażowane

Kolejną drogą do szczęścia jest wykorzystywanie swoich umiejętności i mocnych stron charakteru w różnych obszarach życia: osobistym, duchowym, rodzinnym czy zawodowym. Według Seligmana chodzi tu o angażowanie się w przedsięwzięcia, przy realizacji których mamy okazję rozwijać swój potencjał.

3. Życie w poczuciu sensu

Ostatnia ścieżka prowadząca do szczęścia wiąże się z wykorzystywaniem swoich umiejętności i zasobów w służbie większej idei – czegoś, co wykracza poza nasz osobisty interes. O ile zatem na ścieżce zaangażowania chodzi o to, aby stawać się coraz lepszym człowiekiem, o tyle w punkcie dotyczącym sensu chodzi o to, aby czynić lepszym świat wokół siebie.

ĆWICZENIE: Zapisz od jednej do czterech chwil szczęścia, których doświadczyłeś/łaś w ciągu dnia, np. poranna kawa na tarasie, wieczorny spacer z psem. Bądź konkretny/na, opisz miejsce, ludzi, z itp. Jeśli nie możesz znaleźć takich chwil, przypomnij chwilę szczęścia z przeszłości.

Edukacja pozytywna to połączenie tradycyjnych zasad edukacji z badaniem szczęścia i dobrostanu, z wykorzystaniem modelu PERMA Martina Seligmana i klasyfikacji wartości w działaniu (VIA).

Seligman, jeden z twórców psychologii pozytywnej, włączył psychologię pozytywną do modeli edukacyjnych jako sposób na zmniejszenie depresji u młodych ludzi oraz poprawę ich samopoczucia i szczęścia. Wykorzystując jego model PERMA (lub jego rozszerzenie-  PERMAH) w szkołach, edukatorzy i praktycy mają na celu promowanie pozytywnego zdrowia psychicznego wśród uczniów i nauczycieli.

„PERMA” to skrót od pięciu aspektów dobrego samopoczucia według Seligmana:

P – Pozytywne emocje: chociaż poszukiwanie samych pozytywnych emocji nie jest zbyt skutecznym sposobem na poprawę samopoczucia, doświadczanie pozytywnych emocji jest nadal ważnym czynnikiem. Częścią dobrego samopoczucia jest cieszenie się chwilą, tj. doświadczanie pozytywnych emocji;

E – Zaangażowanie: Poczucie zaangażowania, w którym możemy stracić poczucie czasu i całkowicie pochłonąć się w coś, co lubimy i w czym się wyróżniamy, jest ważnym elementem dobrego samopoczucia. Trudno jest mieć rozwinięte poczucie dobrostanu, jeśli nie jesteś naprawdę zaangażowany w nic, co robisz;

R: (Pozytywne) Relacje: Ludzie są istotami społecznymi i polegamy na kontaktach z innymi, aby naprawdę się rozwijać. Posiadanie głębokich, znaczących relacji z innymi jest niezbędne dla naszego dobrego samopoczucia;

M – Znaczenie: Nawet ktoś, kto jest szalenie szczęśliwy przez większość czasu, może nie mieć rozwiniętego poczucia dobrostanu, jeśli nie znajduje sensu w swoim życiu. Kiedy poświęcamy się sprawie lub rozpoznajemy coś większego niż my sami, doświadczamy poczucia sensu, którego po prostu nie można zastąpić;

A – Osiągnięcie/a: Wszyscy dobrze się rozwijamy, gdy odnosimy sukcesy, osiągamy nasze cele i poprawiamy się. Bez dążenia do osiągnięcia sukcesu brakuje nam jednego z puzzli autentycznego dobrego samopoczucia.

Jak wzbudzić pozytywne emocje w klasie i szkole?

1. Ułatwiaj współpracę.
2. Pozwól wyrażać siebie poprzez kreatywne działania.
3. Poświęć kilka chwil na początku każdej lekcji, aby dostroić się do emocjonalnego stanu klasy i wesprzeć tych, którzy mogą tego potrzebować.
4. Poproś uczniów, aby Ci pomogli, kiedy tego potrzebujesz; poczują się docenieni.
5. Używaj muzyki w tle, aby stworzyć przyjemne otoczenie i pozwalaj na korzystanie z niej, kiedy tylko jest to możliwe.
6. Pozwól uczniom poruszać się co 20-30 minut, rozciągnąć ciało gdy czują się ospali lub zmęczeni.
7. Organizuj wyjścia i wycieczki klasowe.
8. Wyznacz miejsce na podwórku lub w szkole, w którym uczniowie mogą się w razie potrzeby wyciszyć.
9. Stwórz ładny pokój nauczycielski.
10. Poproś o wsparcie kolegę, kiedy go potrzebujesz. Nauczyciele są wspaniali, ale nie są super bohaterami.

ĆWICZENIE: Pozytywne słownictwo emocjonalne i mapa myśli w klasie

1. Poproś uczniów, aby wymienili kilka pozytywnych emocji, które przychodzą im do głowy i poproś ich, aby podali krótką definicję każdej z nich.
2. Następnie możesz omówić definicje, które podali, i poprosić uczniów o zrobienie następującego quiz’u https://www.studystack.com/quiz-3223323 (quiz w języku angielskim)
3. Później możesz zaprosić uczniów do stworzenia mapy myśli o tym, jakie czynności/czynności sprawiają, że odczuwają pozytywne emocje.
4. Na koniec zastanów się i przeprowadź burzę mózgów na temat tego, jak mogą zwiększyć te pozytywne emocje w klasie.

To ćwiczenie pomoże im zwiększyć ich słownictwo dotyczące pozytywnych emocji, świadomość tego, co sprawia, że czują się dobrze, oraz ułatwi nawiązywanie więzi i pozytywnych relacji we wspólnych dążeniach by znaleźć odpowiedź na pytanie „co możemy razem zrobić, aby czuć się dobrze w szkole?”.

ĆWICZENIE:

1. Każdego dnia kończ zajęcia prosząc uczniów, aby zastanowili się i zapisali trzy rzeczy, które poszły dobrze w ciągu dnia lub na Twoich zajęciach. Mogą one dotyczyć czegoś, co osiągnęli, czegoś dobrego, co zrobili dla innych lub ćwiczeń, które im się podobały. Jeśli uczniowie chcą, mogą podzielić się z Tobą i kolegami z klasy swoimi spostrzeżeniami.
2. Stwórz wspólną tablicę ogłoszeń o rzeczach, które osiągnęli jako zespół, zajęciach, które im się podobały, itp. Na tablicy uczniowie mogą również przyczepiać zdjęcia, które sprawią, że poczują się dobrze.

Innym dobrze znanym tematem w psychologii pozytywnej jest ‘Flow’, czyli stan między satysfakcją a euforią, wywołany całkowitym oddaniem się jakiejś czynności. Oznacza on także minimalizowanie znaczenia czynników zakłócających pracę, na rzecz koncentracji na wykonywanej aktywności.

Jak zwiększyć przepływ w klasie?

1. Połącz ćwiczenia na zajęciach z czymś, co lubią robić Twoi uczniowie. Mogą Ci nawet pomóc w ich zaprojektowaniu.
2. Upewnij się, że cel wykonanego ćwiczenia jest jasny, a informacja zwrotna jest natychmiastowa.
3. Rzuć wyzwanie swoim uczniom za pomocą otwartych ćwiczeń, aby mogli w nich uczestniczyć pomimo różnych poziomów umiejętności (nie za trudne, nie za łatwe).
4. Zachęcaj uczniów, aby nabrali pewności co do swoich umiejętności. Często uczniowie mają wystarczające umiejętności, aby wykonać zadanie, ale nie są pewni siebie i czują, że popełnią błąd, więc się wycofują. Twoje zachęty podniosą ich samoocenę.
5. Zbadaj z uczniami, jakie mocne strony posiadają i na których mogą polegać podczas zajęć.
6. Unikaj niepotrzebnych zakłóceń i zapewnij przyjemne środowisko do pracy (dobre światło, muzyka).
7. Zidentyfikuj i zaplanuj ramy czasowe, których potrzebują, aby bez pośpiechu ukończyć ćwiczenie.
8. Bądź wzorem do naśladowania! Jeśli jesteś zaangażowany w proponowane przez siebie działanie, przyciągniesz uwagę uczniów swoim entuzjazmem.

Jak praktykować wdzięczność w szkole?

1. Bądź przykładem. Okazuj wdzięczność swoim uczniom, kolegom, rodzicom, personelowi szkoły.
2. Zawieś tablice wdzięczności, na których uczniowie będą napisać, za co są wdzięczni.
3. Poproś uczniów, aby na koniec zajęć powiedzieli za co są wdzięczni.
4. Poproś uczniów, aby prowadzili osobisty dziennik wdzięczności.
5. Napisz list do kogoś, opisując za co jesteś mu wdzięczny.
6. Medytuj nad wdzięcznością.
7. Poćwicz szczere podziękowanie.

Jak rozwijać nastawienie na rozwój u uczniów?

Nastawienie nauczyciela jest bardzo ważne: badania potwierdziły pogląd, że wpływa on na sposób, w jaki nauczyciele reagują na uczniów.

• Unikaj chwalenia inteligencji

Gdyby inteligencja była cechą, szkoła nie miałaby racji bytu.

• Unikaj chwalenia prostego wysiłku

Czasami uczniowie naprawdę bardzo się starają, ale nie osiągają tego, czego chcą. Może muszą bardziej się wysilać, ale używając innego podejścia, planu, nastawienia lub pracy nad swoimi emocjami.

• Wprowadź nowy pozytywny język. Na przykład:

Jeszcze nie mogę tego zrobić- To nie jest trudne, to nowa okazja do przećwiczenia tego, czego się nauczyłem- Błąd to okazja do nauki.

• Śledź proces wizualnie i celebruj każdy krok w kierunku osiągnięcia sukcesu.

Wszyscy nosimy w sobie pragnienie osiągnięć, wysokiej kompetencji i sukcesu w przeróżnych dziedzinach: w pracy, sporcie, w grach, w hobby. Warto zatem wyznaczać sobie mniejsze i większe cele, których realizacja da nam poczucie osiągnięcia czegoś dla nas ważnego, bo wtedy będziemy się lepiej ze sobą czuli.

Działania wspierające osiągnięcia w klasie

• pochwal wysiłek, zwracając uwagę na wytrwałość i zastosowaną strategię
• doceń pracę w klasie
• napisz pochlebną notatkę na tablicy ogłoszeń w klasie
• załóż stronę na Instagramie lub Facebooku, aby uwieczniać udane chwile i uroczystości
• stwórz system nagradzania klas: np. zorganizuj specjalną klasową imprezę, gdy uczniowie ukończą długoterminową pracę/projekt
• zadbaj o uznanie przez rówieśników: to ćwiczenie można wykorzystać jeszcze przed osiągnięciem sukcesu, aby wzmocnić zniechęconych uczniów lub zwiększyć zaufanie wszystkich. Każdy uczeń otrzymuje kopertę z kartką w środku lub karteczkę samoprzylepną, na której musi wpisać swoje imię. Będąc w kręgu, uczniowie podają kopertę (lub karteczkę samoprzylepną) osobie po prawej i wpisują mocny punkt, który według nich charakteryzuje kolegów z klasy, którzy są właścicielami kopert (lub karteczki samoprzylepnej). Gwarantowany jest wzrost poczucia własnej wartości!

Bibliografia:

1. Seligman, Martin E. P. Prawdziwe szczęście. Psychologia pozytywna a urzeczywistnienie naszych możliwości trwałego spełnienia. Poznań: Media Rodzina, cop. 2005.
2. Martin E. P. Seligman. Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie. Poznań: Media Rodzina of Poznań, 1996.
3. Czapiński, Janusz. Psychologia szczęścia. Kto, kiedy, dlaczego kocha życie i co z tego wynika, czyli Nowa odsłona teorii cebulowej.  Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2017.
4. Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Redakcja naukowa Janusz Czapiński. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015.
5. Goldie Hawn, Wendy Holden. 10 minut uważności. Jak pomóc dzieciom radzić sobie ze stresem i strachem.  Warszawa: MT Biznes Sp. z o.o., 2020.
6. Louise Hayes, Joseph Ciarrochi. Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania oraz psychologię pozytywną / Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2019.
7. Uz Afzal. Mindfulness dla dzieci. Pomóż swojemu dziecku osiągnąć spokój i zadowolenie od śniadania do dobranocki. Łódź: Studio Koloru, 2020.

Katarzyna Dral, Justyna Madeja